Co może szkodliwie wpływać na płód, czyli o czynnikach teratogennych

Na samym początku warto powiedzieć, że czynniki teratogenne, to czynniki szkodliwe, które działając na płód lub zarodek skutkują wystąpieniem powikłań w ciąży i mogą być przyczyną wad płodu. Ciąża to czas, kiedy należy brać pod uwagę dobro matki, a także nienarodzonego jeszcze dziecka. Dlatego każdy lek przyjmowany przez kobietę planującą zajść w ciążę lub ciężarną, powinien być skonsultowany z lekarzem. Nawet gdy są to preparaty odżywcze czy witaminowe. Trzeba pamiętać, że odpowiedni dobór leku jak i jego dawka mają dla przyszłej matki bardzo duże znaczenie. Każdy lekarz dobierając lek musi brać pod uwagę jego wpływ i działanie na matkę i dziecko. Co może szkodliwie wpływać na płód opowiada położna Urszula Piskorska, ambasadorka kampanii Położna na medal.

Stopień działania teratogennego leku zależy od okresu ciąży, dawki, czasu podawania oraz stopnia przenikania leku przez łożysko. W wyniku podania nieodpowiednio dobranych leków może dojść do poronienia, a także do uszkodzenia zarodka czy płodu. Rodzaj powstałej wady jest uzależniony od okresu ciąży w jakim nastąpiło narażenie dziecka na teratogenne działanie leku. W pierwszych dniach po zapłodnieniu mogą wystąpić zaburzenia doprowadzające do poronienia. Sytuacje takie często występują w przypadku leków stosowanych w chorobach przewlekłych na przykład w padaczce. Leki teratogenne podane w późniejszym okresie ciąży mogą uszkodzić rozwijający się płód i prowadzić do powikłań rozwojowych mogą to być wewnątrzmaciczne zahamowanie wzrostu płodu, obumarcie płodu lub wady rozwojowe.

Niebezpieczne jest przyjmowanie leków w czasie pierwszego trymestru. To wówczas noworodek znajduje się w tak zwanej fazie organogenezy w czasie której dochodzi do powstawania poszczególnych tkanek i narządów. Niebezpieczne są leki, które przenikają do krwioobiegu płodu poprzez łożysko. To od matki do płodu przekazywane są składniki odżywcze, w tym także leki, które przyjmuje. Przez łożysko przenikają leki nie związane z białkami oraz o niskiej masie cząsteczkowej, więc łożysko nie stanowi bariery ochronnej, która zabezpiecza dziecko przed działaniem czynników teratogennych.

Preparaty farmakologiczne podzielono na pięć grup w zależności od działania teratogennego:

Grupa A – leki, które nie wykazują działania teratogennego na płód, mogą być stosowane w czasie ciąży są to preparaty mineralne, witaminowe, leki tarczycowe;

Grupa B – leki, których działanie teratogenne nie zostało do końca poznane u ludzi, badania prowadzone na zwierzętach nie wykazały działania teratogennego na rozwijający się płód. Do tych leków należą paracetamol, peniciliny, leki p/zapalne, metronidazol, cefalosporyny i inne;

Grupa C – leki, które podawane są w koniecznych przypadkach, ponieważ w badaniach przeprowadzonych na zwierzętach wykazały działanie teratogenne na płód. Do tej grupy należą: amikacyna, papeweryna, dihydralazyna, kwas acetylosalcylowy, aspiryna, kodeina  i inne;

Grupa D – leki teratogenne, które są podawane w przypadku zagrożenia życia matki oraz w przypadku leczenia chorób przewlekłych na przykład tetracykliny, atenolol i inne;

Grupa X – leki, które przyjmowane w ciąży wykazują silne działanie teratogenne, nie powinny być podawane kobietom planującym ciążę oraz ciężarnym. Do leków tych należą: danazol, leki hormonalne np. stosowane w antykoncepcji doustnej.

Działanie teratogenne niektórych leków przyjmowanych przez kobiety w ciąży:

Witamina A – zniekształcenia kości twarzoczaszki, rozczep podniebienia, wady serca, wady układu moczowo-płciowego
Witamina D – przedawkowanie może spowodować niedorozwój umysłowy dziecka
Ketoprofen, Diclofenak – duże dawki stosowane w III trymestrze ciąży mogą spowodować przedwczesne zamknięcie przewodu tętniczego
Antagoniści Witaminy K – w I trymestrze mogą być przyczyną poronienia, w III trymestrze mogą być przyczyną bilirubinemi, która prowadzi do żółtaczki jąder podkorowych mózgu, może być również przyczyną wad rozwojowych płodu, wady ośrodkowego układu nerwowego, rozczep podniebienia
Dihydralazyna – może spowodować spodziectwo, trombocytopenię, wtórne krwawienie u noworodków
No-spa – stosowana w dużych dawkach może być przyczyną zaburzeń oddychania u noworodka
Tetracykiliny – mogą być przyczyną ciężkiego uszkodzenia wątroby

Bardzo ważna jest edukacja przyszłych mam i kobiet ciężarnych, aby przyjmowały leki po uzgodnieniu z lekarzem w celu uniknięcia powikłań. Przyjmowane leki muszą być bezpieczne, żeby nie stanowiły zagrożenia dla zdrowia matki i dziecka.

Narkotyki w ciąży

Naturalne jest też – i za każdym razem warto to powtarzać – że zażywanie narkotyków przez przyszłe matki ma niekorzystny wpływ na rozwój zarodka i płodu. U matki może to spowodować poronienie lub poród przedwczesny. Wpływ narkotyków na dziecko zależy od dawek i rodzaju narkotyków przyjmowanych przez kobietę ciężarną. Narkotyki zmniejszają przepływ krwi przez łożysko i macicę, co może być przyczyną niedotlenienia płodu. Zespół niedotlenienia płodu pojawia się u noworodka zaraz po urodzeniu – obniżone napięcie mięśniowe, nadmierna pobudliwość, zaburzenia snu.

Środki narkotyczne z grupy opiatów mogą powodować hipotrofię płodu, zgon wewnątrzmaciczny, poród przedwczesny, natomiast u noworodka zaburzenia oddychania, drgawki.

Marihuana długo pozostaje w tkankach matki i dziecka. U matek palących marihuanę wyższe jest ryzyko poronień i porodu przedwczesnego oraz wad wrodzonych, nowotworów i chorób oczu.
Amfetamina silnie pobudza organizm ciężarnej kobiety, zwęża naczynia krwionośne i utrudnia dopływ krwi do płodu. Może to spowodować przedwczesne odklejenie się łożyska, zahamowanie wewnątrzmacicznego wzrostu płodu, zgonu płodu, wad serca, rozczep wargi i podniebienia, zaburzenia odporności.
Palenie tytoniu na przebieg ciąży oraz na stan zdrowia płodu ma bardzo szkodliwy wpływ. Palenie papierosów przez matkę zwiększa także ryzyko poronienia, porodu przedwczesnego. Natomiast u noworodków często stwierdza się małą masę urodzeniową, częstsze występowanie wad wrodzonych, gorszą adaptację po porodzie i gorszą punktację w skali Apgar. Dodatkowo dzieci matek palących narażone są bardziej zwiększonym ryzykiem śmierci łóżeczkowej, alergii, chorób układu oddechowego oraz rozwojem nadpobudliwości zespół ADHD.

Odżywianie i alkohol

Innym czynnikiem teratogennym jest jakość pożywienia i posiłków. Niedożywienie powoduje, że mózg ma mniejszą objętość, pojawia się niedorozwój narządów wewnętrznych co może skutkować powstawaniem wad wrodzonych.

Kolejnym czynnikiem teratogennym jest alkohol ma on działanie teratogenne i toksyczne, które jest bardzo szkodliwe dla płodu. FAS – jest najcięższą formą wad wrodzonych somatycznych i neurologicznych.

Wyróżniamy trzy kategorie alkoholowego zespołu płodowego:

Anomalie w budowie twarzy:

krótkie szpary powiekowe
opadające powieki
szeroko rozstawione oczy
krótki, zadarty nos
wygładzona rynienka nosowa
wąska górna warga
brak czerwieni wargowej
wolniejszy rozwój środkowej części twarzy
słabo rozwinięta żuchwa
nisko osadzone uszy
krótka szyja
niedorozwój płytki paznokci
anomalie w budowie kości i stawów

Spowolniony rozwój fizyczny:
- niska waga urodzeniowa
- niski wzrost
- opóźnienia rozwojowe
Uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego:
- zaburzenia motoryki
- problem z utrzymaniem równowagi
- brak koordynacji wzrokowo ruchowej
- zaburzenia w odbieraniu bodźców
- nieprawidłowe odczucia
- słabe zdolności adaptacyjne
- trudności z uczeniem się.

Alkohol należy do grupy klasyfikowanej jako teratogen neurobehawioralny, który może spowodować uszkodzenie mózgu. Cząsteczki alkoholu przenikają do płodu przez łożysko do płodu. Po około 40 minutach od spożycia alkoholu przez matkę, jego stężenie we krwi płodu jest podobne do stężenia we krwi u matki. Im większe i częstsze spożywanie alkoholu przez matkę tym rozleglejsze uszkodzenia. Z badań wynika, że nawet niewielkie dawki alkoholu mogą spowodować trwałe uszkodzenia.

Czynników o działaniu teratogennym jest sporo dlatego ważne jest, aby w okresie ciąży zwrócić szczególną uwagę na styl życia i zrobić wszystko, żeby dziecko miało jak najlepsze warunki do rozwoju.